06.02.2011 TEXTOS: DANIEL SEIJAS FOTOS: G.H.
A entrada do novo século, na comarca do Ullán, abriuse cunha gran novidade e mellora. A lus de carburo e petróleo, que alumeaban as rúas das vilas de San Lois de Cesures e Padrón, sustitúese polas farolas de lus eléctrica. Este feito tan transcendental ben merece ser lembrando,polo que lles relatarei ,un pouco por riba, como chegou a electricidade a estes pobos.
A chegada do alumeado eléctrico a Galicia, prodúcese dunha maneira relativamente temperá. Aínda que a súa xeralización tardou moitísimo en chegar, como ben sabemos, a tódolos recunchos deste país. Sería a cidade de Pontevedra,no ano 1888, gracias á iniciativa do todopoderoso, político e empresario, Marques de Riestra e de Aqulino Prieto, o primeiro lugar de Galicia en contar con alumeado eléctrico nas súas rúas, estando tamén entre as primeiras en contar con este servicio en toda España. Esto sería posible gracias a construcción dunha central térmica na pontevedresa praza da Verdura.
Posteriormente a eléctricidade chegaría a Mondoñedo (1893), Lugo (1894), Ourense (1894), Santiago (1895), Ponteareas (1895), Vigo (1896), Tui (1896), Viveiro (1897)…paseniñamente, gracias á instalación de pequenas centrais hidroeléctricas e térmicas, a nova fonte de enerxía ia extendendose polas principais vilas e cidades galegas.
Corría o ano 1898, cando por Galicia andaba o enxeñeiro francés Ernesto Presser Dauphin, máis un comerciante e almacenista de material eléctrico ,de Zaragoza,chamado Nicolas Palacios Lahoz. Os dous eran donos da empresa “Presser y Compañía”, e estaban na procura dun lugar axeitado onde instalar unha central hidroeléctrica, que á súa vez estivera relativamente preto dos seus futuros clientes. Foron a Caldas de Reis, e alí pretiño, en Segade, fixáronse na gran fervenza do río Umia, onde a forza da auga movía unha chea de muiños, e uns metros río arriba,tamén servira para mover unha gran noria, xa daquela recentemente abandoada, da fábrica de papel “La Concepción”. O tipo de orografía escarpada de Segade, era o máis apropiado para construir unha central hidroeléctrica.E así foi. Ernesto Presser negociou cos donos dos muiños que había na fervenza, e comproulle os dereitos do aproveitamento da auga, así coma uns terreos case o pé da fervenza para levantar a nave industrial, onde instalar as turbinas e dinamos.
En xaneiro de 1899 estes emprendedores solicitan e concédeselle, por parte do goberno civil de Pontevedra, un permiso para o aproveitamento de 2.500 litros por segundo do caudal do río Umia.
Comezan ademais as obras da nave e do muro da pequena presa, situada na parte de arriba da fervenza, de onde saía unha canle, que empalmaba cunha longa tubaxe, pola cal ía a auga ata unha cámara de carga, que á altura da central hidroeléctrica ,e aproveitando o gran desnivel, baixaba con gran forza coa fin de mover as turbinas da fábrica da lus. A central, que debeu estar xa rematada a finais do ano 1899, tiña nese momento dúas dinamos de 225 cv. de potencia cada unha e declaraba unha producción de 442 kw/h. O nome da nova empresa era “Electra de Segad”.
Pero o conto non só era montar tan importante e custosa obra de enxeñeira, habia que darlle saída a súa producción. Por iso, xa antes de ter rematada a “fábrica da lus”, Ernesto Presser e Nicolás Palacios, concurrian con éxito, durante o 1899, ás subhastas públicas para a concesión das instalacións e suministro do alumeado público de varios concellos, ansiosos de sacar da escuridade camiños e rúas, coma Valga,Caldas de Reis,Vilagarcía de Arousa, Carril,Cambados e Padrón. No caso de Valga, a concesión obtida foi por un periodo de 20 anos.
A cambio, a empresa, tiña que instalar e manter o alumeado da casa consistorial e poñer en Ponte Valga 11 puntos de lus, situados nun radio a de 300 metros do consistorio. Mentras que na vila de San Lois de Cesures, daquela ainda pertencente ó concello de Valga, instalarianse un mínimo de 24 focos de lus cunha potencia de 16 buxías cada unha. Pola sua banda, o concello de Valga, comprometiase coa empresa a pagarlle, a cantidade fixa de 1.560 pesetas anuais ,polo servicio prestado durante o tempo que durase a concesión.
En Padrón, “Electra de Segad”, na persoa do enxeñeiro Gaston Bertier Descanes, como apoderado de Ernesto Presser, en xullo de 1899, conseguia facerse coa concesión do alumeado municipal, tamén por un periodo de 20 anos. Neste caso,habia que sustituir tódalas farolas de petróleo polas eléctricas. Entre a vila de Padrón e o barrio da Trabanca, a empresa comprometeuse a colocar 56 lámparas eléctricas, así coma o propio alumeado da casa do Concello e o edificio do cárcere. Tamén había que poñer 4 puntos de lus na zona do muelle do barrio da Ponte. Neste lugar aínda facia uns pouquiños anos antes, despois de moitas protestas dos comerciantes, puxeranse farois de petroleo, xa que a pesar do importante tráfico de mercadorias do seu muelle, as noites alí seguian sendo totalmente escuras e cheas de perigos. Entre as claúsulas do contrato de alumeado de Padrón figuraba o seguinte :
“El alumbrado se encenderá siempre un cuarto hora despues que se ponga el sol, y lucirá hasta media hora antes del amanecer siguiente,reservandose el concesionario el derecho de rebajar la corriente eléctrica hasta el 15% de su intensidad desde las doce de la noche en adelante, a no ser en las noches de las fiestas de San Roque, Noche Buena y Navidad, Reyes y Carnavales que conservará integra su intensidad hasta el amanecer”.
Curiosamente ,nestas claúsulas, no se aludia nada ós días que fora a feira e festas da Pascúa. Cos contratos feitos, a “Electra de Segad”, apresura os traballos e pon en funcionamento o salto de Segade, e tenta rematar , canto antes, o tendido da liña electrica dende Caldas de Reis ata Valga, Pontecesures e Padrón. Os traballos de colocación dos postes de madeira para a conducción eléctrica, causaron varios quebradeiros de cabeza á empresa, xa que había algúns labregos, que as agachadas, ian a cortar os postes da lus. Aínda que non sabemos ben as causas destes feitos, seguramente non lles debia facer gracia, ós labregos, que aquela modernidade atravesara os seus montes e leiras, sen ningun tipo de beneficio para eles. Sería unha situación parecida a que vemos nas películas do Oeste, na que os indios dedicabanse a cortar as liñas de telégrafos que pasaban polo seu territorio.
Unha vez tendida a liña e colocadas as lámpadas nas rúas de Cesures e Padrón, comezaron as primeiras probas, que según parece iniciaronse polo 25 de xaneiro de 1900, para facerse xa de xeito regular a partir do 15 de febreiro dese mesmo ano. Sen embargo, o servicio que esta empresa proporcionaba non foi sempre todo o exemplar que se esperaba. Nese mesmo ano, o efémero semanario “La Verdad de Cesures”, dirixido por Victoriano Llerena Braña , criticaba á empresa eléctrica polas súas constantes deficiencias na suministración do fluído eléctrico.
Ós poucos meses da chegada da electricidade a Cesures,Padrón e Valga, o 21 de abril, a empresa “Electra de Segad-Presser y Compañia” fusionase coa “Electra Popular Ferrolana”, e por iniciativa de Ernesto Presser e co respaldo do capital de grandes socios, créase a “Sociedad General Gallega de Electricidad” (S.G.G.E.), cos saltos de Segade e da Fervenza no río Belelle (Neda). A empresa que contaba cun capital social de 2.000.000 pesetas, conta entre moitos socios, ademais do propio Presser, que era o presidente, ós coruñeses Ricardo Silveira e o banqueiro Ricardo Rodriguez Pastor, ademais do futuro “rei dos saltos de auga”, o caldense Laureano Salgado Rodríguez. Deste xeito a S.G.G.E. pasaba a ser automaticamente a encargada de xestionar o alumeado dos concellos de Valga e Padrón, sendo o xérmolo,en parte, do que será Fenosa, o fusionarse con esta en 1955.
Si en 1900 a lus chegada ós nucleos urbanos de Cesures e Padrón, nese mesmo ano tamén comezaron a gozar da luz eléctrica os veciños do núcleo da Estrada, da man de Camilo Pardo coa súa “fábrica da lus” no río Liñares, en Pina-Aguións (A Estrada). No caso de Cuntis, o alumeado público comezaria a funcionar en 1915, gracias á central instalada polo dono dos balnearios cuntienses “La Virgen” e “El Castro” ,Marcial Campos García, no río da Patela.
A chegada da lus ós nucleos rurais de Valga, Pontecesures e Padrón, iria aparecendo de xeito gradual, segundo os lugares, anos despois ou con moitas décadas de retraso, coma no caso das aldeas dos Condes, Confurco,Grobas e Fenteira, que non contarian coa lus eléctrica ata o ano 1960, por poñer un caso. Pero falar da chegada das liñas eléctricas ó rural, sería materia doutro artigo.
Archive for Febreiro, 2011
Hai 111 anos que chegou a luz eléctrica ó Ulla
Antes da luz eléctrica
Museo Ferro Couselo
No noso Museo contamos con distintos utensilios usados para alumear antes da electricidade, antes de que ‘chegara a luz’. Esta é unha breve descrición das súas características e funcionamento.
O candil utilizábase para alumear partes da casa. Coñécense candís do s. X a. C. Poñíase un pouco de aceite nun recipiente e unha mecha á que se lle prendía lume. Daba menos luz co quinqué de petróleo ou o carburo, que apareceron máis tarde, pero era moi común o seu uso en todos os fogares.
O Quinqué de petróleo ten un tubo de cristal e un sistema de corrente de aire. Foi das primeiras formas de iluminación artificial dos nosos antepasados, pero hoxe úsase só de adorno. Levaba un recipiente de petróleo e no extremo unha mecha, de algodón normalmente, que se prendía para alumear. O seu nome vén dun farmacéutico francés, Antoine Quinquet (1745-1803), que perfeccionou e comercializou o invento feito cara 1782 polo físico e químico Aimé Argand.
Os farois foron moi usados, tanto para a casa como para levar na man cando se camiñaba de noite. Están formados por unha caixa transparente, dentro da cal se pon luz. A luz pode ser producida por unha mecha impregnada en aceite ou outra graxa, unha vela, gas, electricidade, etc.
Construídos con folla de lata, zinc ou outros compostos de ferro, as paredes son de cristal, algunha delas abatible, para facer posible a recarga do combustible. Levan unha torreta de ventilación protexida da choiva.
As lámpadas de carburo eran moi usadas para iluminar as estancias da casa, pero primeiro usáronse nas minas. A primeira lámpada de carburo foi desenvolvida por Frederick Baldwin en Nova Iork, no 1900. Na parte de abaixo colocábase o carburo e tapábase con outro compoñente. Metíanse dentro dunha compoñente maior con auga. Ao reaccionar a auga co carburo, regulado, desprende gas acetileno que saía pola boquiña do dispositivo. Ao prenderse arroxaba unha luz máis intensa ca do candil ou do quinqué. Con menos dun quilo de auga e carburo de calcio pode obterse iluminación para máis de 24 horas.
MUSEO FERRO COUSELO 