Archive for Xogos Populares

A billarda

Xaneiro 13, 2011 ás 7:34 pm · Filed under Xogos Populares ·Etiquetado ,

Fundamento do xogo
O xogo consiste en tratar de chegar coa billarda ata o varal antes co teu contrincante, utilizando para o mesmo golpes que imos dando co palán na billarda, despois de levantala do chan co mesmo, e golpeala posteriormente no aire para enviala cara ao varal.
Normas do xogo
O xogo realizase nun campo de forma rectangular e cunhas medidas de 50 metros de longo por 20 metros de ancho. O campo ten marcado as medidas do mesmo cunha raia que une os puntos todos do mesmo. Ó mesmo tempo nun dos laterais de 20 metros ten marcado no centro un cuadrado de 60 cm X 60cm denominado zona de saque. No outro lateral está marcado o varal que ten unha medida de 3,60 metros de lonxitude. O varal non posue longueiro polo que prolongaremos a liña imaxinaria dos postes.
Todas as medidas anteriores son relativas, xa que nos adaptaremos en cada caso ás condicións do terreo no que vaiamos xogar.
Tendo o campo marcado comezamos a xogar.

Ler máis: http://www.usc.es/gl/servizos/deportes/santiago/xogos/billarda.html

 

Advertisement

Deixar un comentario

Antón Cortizas: “A escola debe recuperar o patrimonio do xogo tradicional”

Novembro 13, 2010 ás 7:33 pm · Filed under Escola, Xogos Populares ·Etiquetado , ,

O brinquedo foi a escola da natureza, do aire libre, da comunicación e da identidade do grupo ó que pertencemos. Unha enorme riqueza cultural adurmiñada que Antón Cortizas esperta como vehículo de ensino          
M.J.CEBRO . SANTIAGO
Antón Cortizas, docente e escritor leva anos, ou toda a súa vida, indagando sobre o xogo tradicional galego e levándoo á súa práctica docente cos nenos. Hoxe no marco do Congreso de Materiais e Recursos Didácticos Innovadores que oraganiza Nova Escola Galega, co Concello de Santiago e a USC, exporá a tipoloxía do brinquedo tradicional e como se pode sacar proveito didáctico deste patrimonio.
Como se leva á aula a riqueza do xogo tradicional?
Todos e cada un deles encerra unha riquísima cultura lúdica que se está perdendo e cómpre recuperar a través da escola. Sempre que podo tento meter os aspectos lúdicos nas aulas, porque amais de ser cultura, motiva moitísimo. No meu caso, que dou Ciencias da Natureza a nenos de 1º e 2º da ESO, as posibilidades son inmensas. Unha simple saída ós arredores para ver a vexetación podería servir para ver que especies das que están ó noso arredor teñen finalidade lúdica. Pódense facer chifres, brincos, asubíos, colares, xoguetes para outtos xogos regrados… as posibilidades son inmensas. Pode aplicarse calquera xoguete, o curso pasado fixemos unha actividade que consistía nunha serie de experiencias coa auga, a través duns traballos prácticos realizados entre as materias de Ciencias de Natureza e Tecnoloxía. Tratábase de trebellos que funcionaban con auga. Un deles é un enredo lúdico, un xoguete que se fai con canas e auga, que asubía e imita o canto do merlo, é un exemplo. A consecución dese enredo supón buscar os materiais, traballar a lingua, as descricións, coñecer especies botánicas, traballar a habelencia manual e a psicomotricidade fina, utilización de ferramentas… un abano moi grande.
Na época das tecnoloxías da información e da comunicación, os rapaces descoñecen esta tradición.
Está moi perdida, mesmo entre os nenos que veñen das aldeas, porque entre outras cousas, poucos nenos hai no rural e non hai posibilidade de transmisión. Pero é moi grato comprobar que aínda aparecen pola aula enredos cos que se xogou sempre, e mesmo lle temos que chamar a atención, por lanzar avións de papel, facer asubíos coas mans ou facer tirabalas de papel. Aínda hai cousas que están vivas. Pero a cantidade está moi minguada. E unha misión que ten a escola é a de transmisión deste extraordinario patrimonio lúdico.
Responden os rapaces a estes contidos?
Falta o que antes era normal, o afán de xogar, de enredar e de construír parte do rapaz. Hoxe hai que empurralos, porque falta a transmisión e polo tanto non saben que se pode xogar cunha corda, un pau ou unha goma.
Calquera materia se pode aproveitar destes recursos?
O ensino pode recorrer a esta sabedoría sempre. É máis, un dos mandatos da Unión Europea é traballar por competencias básicas e iso quere dicir desenvolver as habilidades que o individuo debe densenvolver para poder desenvolverse na vida. Con calquera disciplina e calquera enredo pódese traballar iso. Cando ensinas ciencias naturais tamén estás ensinando lingua e se temos que tomar medidas utilizamos matemáticas, é unha globalidade, que tamén é o que suxire as competencias, no sentido de traballar desde distintos eidos da aprendizaxe. O brinquedo foi unha escola, a escola da natureza e do aire libre, a escola da tradición e da comunicación era unha forma de endoculturación, de absorber a forma de vida e de ser do grupo ó que se pertence e de aproveitamento do contorno. Xa que logo, a construción e uso do xogo tradicional son válidos para calquera materia, nivel e tipos de nenos. A escola ten que ser o máis lúdica posible, porque iso é cultura.
Como é o proceso de documentación sobre este patrimonio ?
Teño un libro publicado en Xerais, Chirlosmirlos. Enciclopedia do xogo popular, e agora traballo en Tastarabás, que sairá o ano que vén e é un catálogo do brinquedo tradicional e uso lúdido da natureza, no que se recollen case mil enredos realizados con materias que temos ó noso redor e materiais de reciclado. A documentación vén da miña propia experiencia de cativo, os recordos dos meus amigos e compañeiros de profesión que me axudaron a pescudar por distintas zonas de Galicia e polas que eu mesmo preguntei. E tamén hai moita información bibliográfica sobre xogos e enredos.

Deixar un comentario

OS ZANCOS, por Hugo Picallo

Xaneiro 26, 2010 ás 8:35 pm · Filed under Xogos Populares ·Etiquetado , ,

A orixe dos zancos é incerta aínda que se sabe que ven de longo e se inventaron por diversos motivos e circunstancias. Ter unhas pernas largas resultaba vantaxoso para algunhas cousas como por exemplo para medio de transporte, sobre todo en zonas como Malaisia e Xapón para ir de aldea en aldea cando había neve.
Tamén se usaban como medio de traballo, posto que en Inglaterra por exemplo  eran empregados para recoller a froita das árbores e en Francia para vixiar o gando dende lonxe.
Como medio de entretemento eran empregados en danzas rituais, xogos e deportes de competición en África, a India, Extremo Oriente, a Polinesia e América.
Estes usos co paso dos anos fóronse perdendo e ata uns 200 anos os zancudos reapareceron principalmente nos circos e teatros.


Antigamente os zancos non eran elaborados como na actualidade, antano íase polo monte en busca dunha árbore (carballo, castaño, salgueiro…) que tivese unhas ponlas o mais rectas posibles e que saíse desta unha pequena ponla que logo se lle cortaría deixando un pequeno anaco que serviría para por os pés e poder andar riba del.
Co tempo os zancos podíanse facer cuns paus que podían ser de madeira, ferro, plástico ou inclusive os mais pequenos feitos con latas e  cunha corda, estes colocados nos pés permítennos camiñar a unha determinada altura do chan.

Deixar un comentario

La infancia más antigua

Decembro 24, 2009 ás 1:02 pm · Filed under Lido en, Xogos Populares, Xoguetes

Pontevedra recorre la historia del juguete a través 500 piezas, algunas de 1800
LARA VARELA – El País – 24/12/2009
Ser tan veloz como La flecha de oro, un bólido de hojalata del año 1930, bajar las cuestas de tierra en carricoche, volar sobre zancos de madera o darle brío a las auténticas tabas de huesos de cordero… El Museo de Pontevedra ofrece hasta el 10 de enero un paseo por la infancia en una muestra de 500 piezas, bajo el título Recordos de xoguete, procedentes de la Fundación Raquel Chaves, con sede en Vigo.
Una colección de carácter único por sus dimensiones -acoge más de 12.000 referencias- que, a falta de un espacio propio mantiene dispersas por “trasteros, pisos de amigos” y varias salas del Verbum de Vigo “auténticas obras de arte”. Antonio Chaves, presidente de la fundación, expone así la necesidad de crear un museo del juguete -complementaría al existente ya en Allariz, de menor volumen- para dar cobijo a este patrimonio que son los juegos infantiles.
Piezas originales de 1800 contrastan con otras de los últimos años: la reproducción de Shirley Temple o Betty Boop (de los años 30) dan la réplica a una Nancy del 68 o la propia Barbie. Matices que vienen dados no sólo por la antigüedad sino también por la procedencia. Un intercambio con museos nipones permitió concluir que “jugamos igual en las playas de Japón que en las de las Rías Baixas”, apunta Chaves. ¿Ejemplo? Esas conchas de ostras a las que se les hacía un agujero para enganchar una cuerda y lanzarlas contra las olas como una honda. Esa “globalización” de la que hace Chaves protagonista al juguete se observa también en las mil versiones de los mismos juegos, como El mago electrónico, aquel de la varita que todo lo sabía, cuyas presentaciones apenas difieren entre España, Alemania o Portugal.
Es la propia Mariquita Pérez, con 70 años encima, quien encabeza este insólito regreso a la infancia a lomos de un caballo-triciclo de pedales de fines del siglo XIX. Tras ella: tartanas de 1914, peponas vestidas con papel de seda, máquinas de coser Singer, barquilleros, billardas, sonajeros pintados a mano, recortables hechos en Hergán (Vigo), bólidos Meccano, linternas mágicas, tiovivos exquisitos, diábolos, pistolas de pinzas, abanicos de la fortuna, cubos y palas de Fundiciones Rey, pupitres de madera con sus calentadores portátiles, globos de papel gigantes y coloridos firmados por diversas casas catalanas. Marcas pioneras como Borrás, Famosa, Rico, Nic o Payá, del que se exhibe un Bugatti que resulta ser “la obra cumbre de la hojalata”, subraya Chaves.
Mención aparte merecen los “tesoros” que la fundación se guarda aún en la manga. Entre ellos una donación de un ajuar de muñeca encontrado en la tumba de una niña cerca de Roma a la que se le atribuyen más de 2.000 años de antigüedad. Es, en definitiva, medio siglo de trabajo de campo que reconstruye retazos de historia. Chaves relata la adquisición de los muñecos que hacían los niños vascos refugiados en Gran Bretaña durante la Guerra Civil. Reproducciones de los bailarines vascos que vendían en las ferias para poder sufragar los gastos de los albergues. O una muñeca hecha con fieltro y trapo y rellena de corcho procedente “de un campo de concentración y que nos regaló la nieta de la señora que estuvo allí”.
El valor de la colección es, pues, “incalculable” a nivel “cultural, pedagógico y educativo, del otro no se puede ni hablar”. Lo demuestran las ofertas realizadas por particulares, como un hombre afincado en Madrid con una colección “impresionante de mariquitas pérez” que llegó a poner sobre la mesa 16.000 euros por una muñeca de la fundación que tiene la particularidad de haber aparecido en un sello de correos. Deferencia que comparten otras dos piezas más de esta muestra: una caja de canicas repleta de bolas de barro, piedra, cristal, mármol o acero rubricada por la firma Celta, una marca de betún registrada en Vigo y muy cotizada entre los coleccionistas. También el hidroavión de Garai de la fábrica de juguetes Payá, con fecha 1927, y que salió al mercado un año después del mítico viaje de Ramón Franco en el Plus Ultra, tiene sello propio.
Mientras hay quien enjuga alguna lágrima, otros cierran los ojos para rescatar los sabores de la infancia: aquella nata con pan y azúcar, leche con cascarilla o bocadillos de alcriques. Pintando o no canas, uno vuelve a pisar la calle saboreando un Sugus (cortesía del museo) y con la mueca triunfal de aquel último gol marcado en el futbolín familiar. Atrás quedan dos mujeres de avanzada edad cogidas del ganchete, una de ellas con bastón, que pegan la nariz a la cristalera de la pinacoteca y casi saltan al señalar un carro de madera: “¡Lo que yo monté en uno de ésos!”. Al pasar el trébole, el trébole, el trébole la noche de San Juan…

Comments (2)

OS TROMPOS, por Hugo Picallo

Novembro 18, 2009 ás 10:12 pm · Filed under Xogos Populares ·Etiquetado , ,

A orixe dos trompos é mais ben incerta aínda que se ten coñecemento da existencia de peonzas dende o 4000 a.C. posto que xa se atoparon algúns exemplares.
Os xogos con trompos tradicionalmente máis representativos son os seguintes:

O Corro
Faise un círculo e cada un dos xogadores lanza o seu trompo na orde asignada. Se este baila fóra do círculo, ou non baila, o trompo panda no centro do círculo e o resto deben de tirar para quitalo de este. Se algún trompo morre dentro do círculo tamén panda trompo.
O último xogador vai a por tódolos trompos e se falla será el quen pande trompo.

Os Puyazos ou os Monos.
Neste xogo poden tomar parte tódolos xogadores que queiran. O que obtivo o último posto ao determinar a orde do xogo deixa o seu trompo no acostumo e os demais lle atacan; se algún non dálle polo menos un puyazo ou fai pállaras perde e deixa o seu en lugar do outro.
Como se ve, este xogo é sinxelísimo pero os bos xogadores acostuman complicalo para o converter en xogo de destreza.

O corro  (variante)
Trázanse dúas circunferencias concéntricas, unha de 0,5 m. ou menos, e a outra duns 3 m. de diámetro, adaptámolas ó espazo e ás habilidades dos participantes. Os xogadores tiran a discreción os seus trompos ao círculo de menor tamaño interior, tratando de que saian bailando ata o círculo maior ou fóra deste.
Perden e teñen que deixar o seu trompo dentro del os que fagan nobelos, os que non bailen  dentro do círculo menor ou os  que lle dean a outro trompo, pero o seu trompo non saia bailando fóra do círculo maior (ás veces estes últimos se deixan no sitio en que quedan ao morrer).
En canto hai algún trompo dentro os demais procuran quitalo fóra do círculo maior tirando os seus trompos ou peonzas segundo as condicións impostas. O mais frecuente é tirar ao queque e, se sae bailando a buxaina propia, apañala cantas veces se poda na man para seguir dando piques e mazadas; pero pódese impor unha sóa clase de puyazos.
Os trompos que fagan nobelos ou non saian bailando do círculo maior, e ás veces os que non dan puyazo ao ser chimpados, pasan castigados ao circuliño, e chámanse trompos mortos. Mentres haxa trompos mortos non se pode dar puyazo algún ós vivos. Ás veces permítese ó que perde por un trompo seguir xogando con outro, se o ten.

Quilas
Por parellas un xogador fai bailar o seu trompo, o outro recólleo e desprázase a un lugar preestablecido. Se torna co trompo aínda xirando gaña, polo contrario se se cae ou para, perde. Despois trócanse os postos.

As Postas
Para este xogo abonda con trazar un circunferencia duns 3 m. de diámetro. Designado a orde, cada xogador pon no centro do circulo unha moeda, un teixo ou outro obxecto co que se queira xogar.
Despois tira o primeiro o seu trompo e apaña para el cantas pezas consiga quitar do corro con toda clase de puyazos. As que non saian déixanse no sitio en que quedan sen movelas; e se algunha quedase tocando a raia non se considera fóra ata que outro xogador a quite por completo.
En canto morra o trompo do primeiro, tira o segundo e xoga do mesmo modo, e así os demais.
Quitadas todas as moedas faise nova partida e continúa tirando o que lle corresponda, aínda que en ocasións en cada partida desígnase novo orde para tirar.
Para maior interese, xóganse tamén  partidas de dous ou tres contra outros tantos, neste caso unhas veces tiran alternando un de cada equipo e outras, aínda que é menos frecuente, primeiro tiran todos os dun equipo e logo a continuación todo o equipo contrario; de calquera xeito, o que cada un quita é para todo o equipo.

Non hai Pousada
Trázase unha circunferencia duns 3 metros de diámetro e os xogadores divídense en dous bandos. Os do primeiro botan fóra do círculo os trompos do segundo ata que perdan e muden de posto.
Para iso, os do segundo equipo poñen os seus trompos no centro do corro; os do primeiro, xuntos ou separados, tiran os seus trompos unha sóa vez cada un e, valéndose de toda clase de puyazos procuran quitar os outros do corro.
Se conseguen quitalos todos, volve a repetirse o xogo cantas veces o fagan; pero se algunha vez queda algún trompo do bando contrario dentro entón poñen os seus, e os do outro bando xogan en igualdade de condicións.
Neste xogo non importa que algún equipo faga nobelos; o dono só perde cando perde o seu bando; pero na quenda en que o fai non pode voltar a tirar ata que lle corresponda na volta ou quenda seguinte.

Deixar un comentario

A petanca, por Hugo Picallo

Novembro 12, 2009 ás 10:26 pm · Filed under PATRIMONIO, Xogos Populares ·Etiquetado ,

HISTORIA
A Petanca é un deporte popular tipicamente provenzal que se practica na Arxentina, Uruguai, Francia e España, sobre todo na zona do Mediterráneo.
O xogo procede de Occitania, onde goza de gran aceptación e o seu nome procede da expresión “pés xuntos” en provenzal.
Existe unha federación que regula as competicións oficiais deste xogo, considerado xa como deporte.
Ó contrario do que a xente pensa, a petanca non é patrimonio exclusivo de xubilados senón tamén serve para tódalas idades, dándolle un novo aire lúdico-competitivo.
A petanca axuda na mellora do estado físico, a concentración, a forza, a coordinación óculo-man e a puntería, ademais de ser un deporte que non require de moito esforzo físico, posto que non cansa, é ameno e divertido.IMGP0008

¿COMO SE XOGA?
A Petanca é un deporte no que participan dous equipos, que poden estar formados por un, dous ou tres participantes e ser mixtos.
O obxectivo é lanzar as bolas de aspecto metálico para deixalas o mais preto posible do boliche de referencia. Pódese practicar en calquera terreo de xogo como pode ser na montaña, parque, praia… tendo en conta que o que non debe variar son as súas dimensión de 4 x 13m.
Cada equipo debe de lanzar as bolas e deixalas o máis preto posible do boliche ou darlle ás bolas do equipo contrario para afastalas do boliche. O punto de lanzamento é un círculo que se fai no chan dun diámetro aproximado de 50 cm.
As partidas xóganse a 13 puntos, exceptuando a final que se xoga a 15 puntos. Para saber que equipo comeza a tirando na partida pode facerse ó azar lanzando unha moeda e o que acerte comeza a partida; ou lánzase o boliche e cada equipo lanza unha bola, a que quede máis preto do boliche será a do equipo que comece a xogar.
As bolas oficiais son metálicas (con nenos é recomendable usalas de práctico)  e teñen un debuxo diferenciador das outras bolas, normalmente cada dúas bolas é un debuxo determinado. Teñen uns 7-8 cm de diámetro e o seu peso oscila entre os 650 e os 800 gramos.
O Boliche é unha bola pequena de 25 mm de diámetro, de madeira e é o punto de referencia

¿QUE É A “FANNY”?
A Fanny é unha figura mítica neste deporte, esta era unha señora moi amable, boa, cariñosa que consolaba ós xogadores que nas partidas non conseguían ningún tanto (13-0).
Hoxe en día en Francia, ós que perden 13-0 fanlle bicar a fotografía do cu dunha señora.

Deixar un comentario

As Carreiras de Sacos, por Hugo Picallo

Novembro 3, 2009 ás 6:26 pm · Filed under PATRIMONIO, Tradicións, Xogos Populares ·Etiquetado ,

Carreira de sacos no D. AurelioAs carreiras de sacos practicábanas, principalmente con motivo das festas patronais, rapaces de tódalas idades, pero, sobre todo, mociños, pois require habilidade. Case sempre tiñan lugar no campo da festa e os gañadores acostumaban recibir algún premio aportado por algún establecemento comercial da zona.
Os participantes metíanse nun saco que ataban á cintura cunha corda ou agarraban simplemente coas mans, e a saltos ,pois doutro xeito non é posible, trataban de chegar á meta, alentados polos amigos e familiares adultos.
As frecuentes caídas facían o divertimento dos veciños que se xuntaban para velos. Aínda hoxe as carreiras de sacos forman parte dos programa de festas nalgunhas parroquias ou concellos.
Non está permitido agarrar nin empurrar aos contrarios.
É un xogo onde, alén da forza física, conta moito a coordinación e o ritmo corporal. Por regra xeral acostuman chegar os primeiros os que non sofren caídas ou enguedellan os pés no saco ao saltaren.
Gaña o primeiro que chegue, sen cometer faltas (caídas, empuxóns… ) ata a liña marcada como meta.
Material:
Sacos de tea: son os máis idóneos, coma os do penso de animais, aínda que son mellores os das patacas. Non serven sacos de papel, posto que non son resistentes e ao se mollar rompen.
Sacos de plástico: son resistentes pero teñen o inconveniente de ser moi esvaradíos, tanto para agarrar como para correr.
Variantes:
– Por parellas: Dous rapaces ou dous mozos de, aproximadamente, a mesma estatura meten un o pé dereito e o outro o pé esquerdo no saco, atándoo á altura das nádegas e pasándo os brazos por detrás saltan ó compás.
– Cun balón: De xeito individual cando non se teñen sacos, nalgunhas zonas usan un balón. Os participantes colócano nos xeonllos e saltan sen que o balón caia.
– De velocidade: Metidos os nenos nos sacos, trazan dúas liñas paralelas a certa distancia, por exemplo, dez metros. Nunha colócanse os corredores e a outra serve de meta. Gaña o que chegue antes á liña de meta calquera que sexa o número de caídas sufridas.
– De firmeza: Similar ó anterior, pero o gañador é o que salva a distancia entre a saída e a meta co menor número de caídas.
– De resistencia: O gañador será o que chegue máis lonxe da liña de saída de entre todos os que queden a pé. A medida que vaian tropezando e caendo os corredores quedarán eliminados da proba. O vencedor será o derradeiro xogador que quede en pé.

Comments (2)

O XOGO DA RÁ, por Hugo Picallo

Outubro 22, 2009 ás 7:31 pm · Filed under Xogos Populares ·Etiquetado

HISTORIA
Este xogo é moi antigo e inventouse en Exipto, onde exipcios, gregos e  romanos xogaban a algunhas variedades do ‘xogo da rá’, chamado ‘xogo do Tonel’. Colocaban a unha altura elevada unha ánfora, da cal acababan de beber; a continuación intentaban introducir pola súa boca unhas pedras e aquel que non acertaba a introducila pagaba o consumido.

O xogo da rá é un xogo tradicional (do século XIX) de lanzamento de puntería e precisión, que en Galicia desenvolveuse en lugares como tascas e tabernas, compartindo espazo con outros xogos como os Bolos, a Chave ou a Petanca. Segundo o dicionario da Real Academia Española dí: “Juego que consiste en introducir desde cierta distancia una chapa o moneda por la boca abierta de una rana de metal colocada sobre una mesilla, o por otras ranuras convenientemente dispuestas”.

FICHA TÉCNICA
Xogo: Individual, podendo nalgún momento xogarse por equipos, sendo estes de dous xogadores.

Idade e lugar de xogo: Normalmente xogaba xente maior, xa que nos meses de inverno practicábase no interior das tabernas e no verán colocábase na súa porta como atractivo para os cativos.

Partidas: a maior parte non xogaban cartos, era a consumición efectuada (unha xerra de viño,cuncas, etc…).

MATERIAIS
Unha mesa da rá, preferentemente de madeira e deberá ter 9 buratos, algúns deles con obstáculos.

Os petancos ou petacos, 10 fichas ou discos de ferro que son as que se lanzan.A ra

A distancia de tiro é de 3’80 m dende a liña de tiro atao centro da rá, situada sobre a mesa a unha altura de 80 cm

PUNTUACIÓN

Hai campionatos (por exemplo en Asturias) onde só se xoga coa rá, e a puntuación é fácil, cada ficha que entra pola boca da rá vale 1 punto ou tanto, e as demáis cero puntos, gañando o xogador ou equipo que sume maior número de puntos ou tantos ó remate da partida. Pero se xogamos dun modo máis recreativo cunha mesa que teña varias opcións a puntuación é: Rana 50 (ou 100) puntos, Molinete 25 (ou 50) puntos, Pontes e Buratos: 10 puntos, sumándose os que se vaian conseguindo en cada tanda de 10 fichas.

Outra modalidade de puntuación é pactar a cifra pola cal imos xogar por exemplo a 285, entón cada xogador ou equipo terá que usar unha estratexia de xogo dependendo do lugar polo que introduza a ficha precisará meter pola rá, molinete, pontes ou buratos para acadar a puntuación pactada inicialmente.

Comments (2)