http://www.funjdiaz.net/folklore/07ficha.cfm?id=746
INTRODUCIÓN
Unha das preocupacións que máis sentiu desde as súas orixes a humanidade, e á que chegou mesmo a renderlle culto, foi a fecundidade, tanto da terra, como dos animais, como da propia especie humana. Próbannolo xa no Paleolítico as pinturas aparecidas nas covas e as figuras femininas, coñecidas como “Venus”; máis tarde, os petroglifos ou gravados rupestres, tamén interpretados como signos máxicos para favorecer a abundancia de diversas especies animais; cos romanos, os ritos agrarios e primaverais, continuados até os nosos días cos “maios” e as bendicións dos campos con mollos de palla e con auga bendita a finais de abril e comezos de maio.
No referente á humanidade, este culto á fecundidade proseguiu, como outros moitos, ao longo dos séculos, mesmo despois das prohibicións efectuadas polo cristianismo, especialmente por San Martín Dumiense no século VI por canto de paganismo tiñan estes ritos. é sobradamente coñecido que todos os cultos relativos á fecundidade estaban, e ségueno estando, moi ligados á auga, fundamentalmente, como elemento propiciador da vida, aínda cando moitos deses ritos estean na actualidade cristianizados, como se pode apreciar nas numerosas “fontes santas” situadas ao pé dos santuarios aos que posiblemente deron lugar, mercé ás prácticas precristiáns que nelas levarían acabo.
En Galicia, no que á especie humana refírese, e a pesar dos avances da xinecoloxía, non poden ser esquecidas aínda hoxe certas prácticas consideradas como “supersticiosas”, nas que intervén, como elemento primordial, a auga.
Habemos de diferenciar, no entanto, entre os ritos levados á práctica por mulleres supostamente estériles, como é o caso do “baño das nove ondas” na Praia da Lanzada (Sanxenxo-Pontevedra), os que realizan as que se dan de perda”, é dicir, abortan sen motivo aparente ou morren os fillos con frecuencia pouco despois do parto, dun dos cales tratan as presentes liñas, e os efectuados por e para axuda das parturientes.
A PONTE: SITUACIÓN E DESCRICIÓN
A ponte a que nos referimos, “A Ponte do Ramo”, como é coñecido pola totalidade dos habitantes do municipio de Cuntis, na provincia de Pontevedra, e das parroquias doutros limítrofes, áchase situado sobre o río Umia, na estrada local que une a capitalidade municipal coa cabeceira da parroquia de Santa María de Cequeril, pasado o lugar de Sevil, a seis quilómetros e medio, aproximadamente, da primeira estrada aberta entre os anos 1925 e 1935.
Antes da construción de devandita vía de comunicación xa existía a ponte de “0 Ramo”, que serviu de apoio ao actual, máis ancho, sendo aínda perfectamente visible desde a beira do río. Era entón estreito, de 1,80 ms. de anchura, de pedra segundo apréciase e segundo os testemuños de quen lle recordan, cun amplo ollo central de 10 ms. de diámetro, e dous menores, un a cada lado, de 4 ms. de luz, apoiados ao interior sobre alicerces de perpiaños de 2,60 ms. en sentido transversal ao río e de 4 ms. no que discorren as augas, coas esquinas lixeiramente redondeadas augas arriba, facendo a modo de suaves tallamares. Ao exterior, os arcos menores apóianse en sendas construcións fortes, de perpiaños, que salvan o desnivel. A altura á que discorre a actual estrada é de 8 ms. sobre o nivel normal das augas, sendo a do primitivo duns 6,50 ms.
Domingo Fontán sitúao na súa “Carta” de 1845 (1), aplicándolle o signo correspondente a “ponte de madeira”, mentres que Madoz, no seu “Dicionario” de 1847 (2), dá a noticia da súa existencia, pero sen indicación do material de construción. Pola súa banda, Francisco Coello, no seu “Atlas do Dicionario Xeográfico” publicado en 1856 (3), recólleo tamén, facendo pasar sobre el un “Camiño de Ferradura ou Senda”. Non o localiza, con todo, Tomás López no seu “Atlas” de 1810 (4).
É de destacar o feito de que actualmente non teña cruceiro nin no centro nin nas entradas. A presenza do cruceiro é considerada imprescindible por certos autores para a validez da práctica “bautismal” (5). Tíñao, entre outros, a Ponte de ou Burgo, sobre o río Lérez, en Pontevedra capital, onde se celebraba o “bautismo”, cuxa cerimonia foi narrada polos escritores decimonónicos Andrés Muruáis (6). e Claudio Cuveiro (7), e debuxada polos artistas B. L. Sanmartín (8) e Agustín Portela (9).
Tratando de pescudar se a ponte “do Ramo” tivera nalgún momento cruceiro, consultamos sobre o tema a catro persoas, todas elas maiores de setenta e cinco anos, do lugar de Sevil: Miguel Somoza Ameijeiras, propietario do muíño fariñeiro que se atopaba, augas arriba, moi próximo á ponte e que foi arrasado pola riada do pasado mes de outubro, Manuela Ferrín Portela, José Fontes e Dolores Escariz Bugallo. Os catro informantes manifestáronnos recordalo na marxe esquerda do río, aínda que non coinciden no concernente á localización, xa que os tres primeiros sitúano como a uns trinta metros da entrada da ponte, á altura do muíño e nun camiño que conducía ao lugar de Vilar de Mato, mentres que a cuarta sitúao inmediatamente á saída da ponte, á dereita do primitivo camiño. Son coincidentes, no entanto, ao aseverar que se trataba dunha sinxela cruz de pedra, sobre varal, sen ningún tipo de imaxe esculpida, ao estilo dos que aparecen nas cruces de camiños polos cales se conducían os defuntos desde a aldea á igrexa, e coñecidos como “camiño dous defuntos”, deténdose a comitiva á altura do cruceiro para rezar un responso.
En canto ao paradoiro actual do cruceiro, o citado Miguel Somoza refire que ao construír a estrada foi derrubado, coidando el de gardalo no muíño, onde o tivo custodiado até hai relativamente poucos anos, en que o puxo na beira da vía ao obxecto de pedir á cuadrilla que a estaba reparando que o colocase no seu sitio primitivo, pero que unha mañá se atopou con que desaparecera.
Como vestixio arqueolóxico máis próximo á ponte, atopamos en terreos pertencentes ao lugar de Sevil, á dereita da estrada, a uns 300 ms. do mesmo e a 150 ms. do río, un montículo pouco elevado denominado “A Torre dos Mouros”, posible fortaleza medieval, actualmente cuberta de maleza, na que se observaban perpiaños traballados e onde a tradición popular situaba unhas escaleiras que baixaban a unha galería subterránea pola que os habitantes de “A Torre” levaban os seus cabalos a beber ao río Umia.
Coello coloca no seu “Atlas” (10) o signo dun “Muíño de auga”, na beira esquerda do río e augas arriba da ponte.
Pola súa situación, e como único punto válido para cruzar o río en varios quilómetros, era un lugar moi transitado, xa polas xentes que acudía aos muíños, xa por arrieiros e carreteiros, xa polos mozos que regresaban de visitar ás súas noivas.
VIXENCIA DO BAUTISMO PRENATAL
Aínda cando o rito do bautismo prenatal poida parecer, aos ollos da cultura actual, unha práctica, ademais de supersticiosa, “arqueolóxica” e anticuada, atopámonos en condicións, polos datos de que dispomos, e que non estimamos conveniente facer públicos nomes para non ferir a sensibilidade das practicantes, de afirmar que aínda non hai moitos anos seguía realizándose en “A Ponte do Ramo”. De feito, coñecemos a varias mulleres, algunhas relativamente novas, que se someteron a estea cerimonial e a moitas persoas que, en máis dunha ocasión mesmo, actuaron como “padriños” ou “madriñas” e executantes do “bautismo”, a pesar da prohibición expresa efectuada en 1747 polo Arcebispo de Santiago Don Cayetano Gil Taboada (11).
DENOMINACIÓN
O acto de “bautizar” a un feto antes do seu nacemento é denominado na zona de Cuntis “enxembrar” e o efecto ou acción é coñecido como “enxembramento”, o mesmo que no próximo municipio de Cerdedo (12). Puidésemos pensar que tal denominación é unha deformación de “enxendrar” (procrear), no sentido de axudar á criatura a formarse definitivamente. Pero nos atopamos con que Rodríguez González no seu “Dicionario” (13) recolle a palabra “enxemprar” como acción de “botar auga de socorro ao recentemente nado”, acepción que se corresponde coa portuguesa “enxamplar” (14).
A pesar de que non coinciden os significados, si son semellantes os seus efectos. Teriamos, pois, en ambos os casos, a acción de salvar a vida a un ser humano, nun a un “non nato” e nos outros a un
“neo nato”.
FINALIDADE
Como indicamos, o obxectivo primordial do “enxembramento” non é outro que o evitar que se produza un novo aborto nunha muller que xa sufriu varios ou que lle falezan os fillos de maneira continuada ao pouco tempo de nacer, sen que os médicos atopen remedio para impedilo, e, na maioría dos casos, despois de acudir á divindade en diversos e, ás veces, afastados santuarios, sen haberse esquecido dos curandeiros.
Por iso é polo que as mulleres do contorno que se atopasen ante devandito problema decidísense a acudir á ponte coa finalidade de non perder ao fillo desexado e desa maneira poder ter descendencia, feito de suma transcendencia para todos os matrimonios, pero moito máis en Galicia.
O “BAUTISMO”
Unha vez tomada a decisión de realizar o bautismo prenatal, fixábase a data máis conveniente na que se achegaría a “A Ponte do Ramo”.
En canto ao día preferido, os datos que posuímos non nos dan con exactitude un determinado. Mentres que para algunhas é indiferente, hai quen di que debe practicarse nun martes, á vez que outras afirman que ha de facerse en noite de plenilunio ou de cuarto crecente, aínda cando a maioría se inclina polo sábado, do mesmo xeito que Lis e Cuveiro (15).
Fixado o día, a muller embarazada, en compañía dalgúns familiares, dirixíase, xa entrada a noite, cara á ponte, evitando falarse entre eles durante o percorrido e ata que se realizou o “enxembramento”. Chegados alí, a muller e algúns da comitiva baixaban até a beira polo lado dereito da estrada no sentido Cuntis-Cequeril cara a calquera das marxes do río, dependendo da procedencia dos practicantes do rito. En silencio, agardaban as doce da noite, xa que antes non podía realizarse o “bautismo”, hora que coincide coa establecida noutras pontes (16).
Mentres tanto, dúas persoas das que lle acompañaban, preferentemente homes, apostábanse cada unha nunha entrada da ponte, ao obxecto de reter á primeira persoa que pasase e de evitar custe o que custe, a partir da media noite, que cruzase por el ningún animal nin persoa ata que o bautismo realizouse; pola contra, o ritual non fornecería os efectos desexados.
A primeira persoa en chegar a calquera dos extremos da ponte, home ou muller, era obrigada a descender até a beira para efectuar a cerimonia do “enxembramento” e “apadriñar” á criatura “non nata”.
O “bautismo” realizábase baixo un dos arcos menores da ponte, mentres os dous gardiáns seguían coidando de que non pasase ninguén por encima, e consistía en que o ocasional “padriño”, ou “madriña”, a maioría das veces, descoñecido, tomase auga do río, cun recipiente, ou coas mans, e a vertese ou salpicase sobre os peitos e sobre o ventre da embarazada, á vez que pronunciaba as palabras “eu bautízote, no nome do Pai, do Fillo e do Espírito Santo”, procurando non dicir o habitual “Amén”, xa que pola contra a cerimonia non daría os resultados apetecidos, obrigando a ter que volver outra noite.
O rito do “enxembramento” estaba xa consumado, podendo os dous vixías descender até debaixo da ponte, xunto aos outros da comitiva. Pero o cerimonial aínda non concluíra, xa que na maioría dos casos había de celebrarse a “comida” ritual, en maior ou menor cantidade, finalizada a cal arroxaban, de costas ao río e por encima da cabeza, os restos á corrente, coma se tratásese dun acto de agradecemento ao Umia polo ben que del estaban seguros de recibir. O feito de considerar ás fontes, aos ríos e aos mares como seres vivos, purificadores e xeradores de vida, aos que deben ser ofrecidos tributos, principalmente en forma de alimentos, é frecuente na cultura popular galega (17).
Pero ao “bautizado”, coma se do bautismo cristián tratásese, ha de impórselle un nome desde ese preciso instante e que talvez se decidise durante a “comida”. Que criterios: seguíanse para iso? Os datos de que dispomos non nos dan unha norma fixa. Mentres hai quen apunta a que o desexo dos pais é o que se impón, outros afirman que é a opinión do “padriño” a que impera, tanto é así que nun dos casos coñecidos este quixo que a criatura leva por nome o seu, e, ao nacer xemelgos, home e muller, impuxeron a ambos o de quen lles apadriñou” baixo a ponte, en masculino e feminino.
Algunhas mulleres que verificaron este “bautismo” afirman que o neno “enxembrado” ha de chamarse obrigatoriamente Ignacio ou Ignacia, segundo o sexo, sen que saiban explicarnos o motivo.
En calquera dos casos, o nome imposto no “bautismo” prenatal é respectado tamén no cristián, podendo, no entanto, serlle engadido outro que os familiares desexen.
Debe ser. destacado o feito de que ao accidental “padriño” que actuou en “A Ponte do Ramo” recoñecíaselle o dereito a, se así o quixese, apadriñar á criatura, unha vez nada, na igrexa.
Casos hai nos que o “bautismo” de “A Ponte” serviu para iniciar, entre familias afastadas e, até esa data, descoñecidas, estreitos lazos, non só de amizade, senón mesmo de familiaridade duradeira.
MUSEO FERRO COUSELO 